Genealogie is gaaf: over CSI en helden
Verschenen op Thuis in Brabant op donderdag 7 maart 2012
Genealogie is gaaf! Dit is niet de nieuwe slogan van het BHIC om zichzelf te profileren bij het jonge publiek. Het is zelfs niet het levensmotto van ondergetekende, al moet ik toegeven dat ik me helemaal in de uitspraak kan vinden. Nee, deze woorden werden opgetekend uit de mond van Greg Saunders, een van de jongere honden uit de populaire serie Crime Scene Investigation (CSI) – versie Las Vegas. Uiteraard is het geen letterlijke weergave van zijn woorden, maar een vrije vertaling van de ondertitelaar, die in de weinige ruimte die hij tot zijn beschikking had de essentie van Gregs enthousiasme wist terug te brengen tot deze drie woorden. Jammer dat hij het woord ‘gaaf’ gebruikte, want zelfs voor mij als veertiger heeft dat woord toch alweer een tijd geleden de weg naar de stoffige vergetelheid gevonden, maar de boodschap is duidelijk: onderzoek naar je voorouders is geen suffe bezigheid, maar hartstikke cool.
Wat bracht Greg – surfer en scubadiver met een voorliefde voor supermodellen, de maffia en Marilyn Manson – tot deze enthousiaste uitspraak? In zijn onderzoek naar de moord op een genealoog (blijkbaar een gevaarlijk beroep in de VS) leert hij het een en ander over zijn eigen voorouders: “Toen Denemarken in 1814 Noorwegen aan Zweden afstond, was mijn voorvader Olaf Hojem een van de rebellen tegen het Zweedse bewind. Hij hielp de grondwet opstellen.” Inderdaad, Gregs voorvader was een held, en helden spreken tot de verbeelding. Wil je een breed publiek enthousiast maken voor geschiedenis, dan is het meestal geen slechte keuze om daarvoor helden te gebruiken. En eigen helden hebben daarbij uiteraard een streepje voor.
In Schijndel kunnen ze daarover meepraten. Zij hebben al eeuwenlang de beschikking over een eigen zeeheld: Jan van Amstel. Deze Brabander voerde met Michiel de Ruyter zijn eigen strijd tegen de Zweden – zo’n 150 jaar voor Gregs voorvader – en raakte uiteindelijk zwaargewond tijdens een gevecht met zeerovers. Hoe heldhaftig wil je het hebben? Na een jaar van helse pijnen overleed Jan van Amstel in zijn woonplaats Schijndel. In de plaatselijke Servatiuskerk vond hij zijn laatste rustplaats en een Schijndelse zeeheld was geboren.
Maar hoe houd je de gedachte aan een held levend? Ook daarover kunnen ze in Schijndel meepraten. Van de heldenstatus van Van Amstel werd meteen na zijn dood serieus werk gemaakt. Jans vrouw liet een schilderij van hem maken dat nog steeds te zien is in het Rotterdamse museum Boymans van Beuningen, uiteraard met haar als trouwe eega aan zijn zijde. Bovendien vroeg ze Joost van den Vondel een grafschrift voor haar overleden man te maken. De grote Vondel, garantie voor een eeuwig leven in de spotlights! Het bleek een gouden greep, want hoewel alle andere grafstenen in de Servatiuskerk in de loop der tijd degradeerden tot dorpels en andere praktische gebruiksvoorwerpen, behield die van Jan van Amstel als enige zijn oorspronkelijke functie: het herdenken van een mensenleven.
Een held in je midden hebben is een geluk. Een held in je midden houden is echter een kunst, want vroeg of laat slaat de vergetelheid toe. Ongeveer een eeuw na zijn overlijden werd Jan van Amstel ineens weer trending topic. Aanleiding was het artikel van een toevallige passant, die Vondels graftekst las en van Schijndelnaren hoorde dat Jan van Amstel een boerenzoon zou zijn geweest, die per ongeluk het paard van zijn vader kreupel maakte en daarom al op jonge leeftijd naar Amsterdam vluchtte, waar hij het uiteindelijk schopte tot kapitein. Een jongensboek! Waar het verhaal vandaan komt is niet duidelijk, maar het werd breed verspreid en bleek voldoende om de zeeheld weer een eeuw aan de vergetelheid te ontrukken.
In de tweede helft van de 19e eeuw nam toenmalig burgemeester Verhagen de regie over. Hij raakte geïntrigeerd door het verhaal van Jan van Amstel en zijn enthousiasme leidde tot verschillende publicaties en dé manier om iemand voorgoed onder de aandacht te houden: een monument. Mission accomplished? Niet helemaal. Er ontbrak nog een laatste puzzelstukje: hoewel Jans ouders in Schijndel getrouwd waren, was zijn geboorteplaats nooit gevonden. Totdat er in Gemert oude, verloren gewaande doopboeken boven water kwamen. Drie eeuwen na zijn dood bleek dat de oude Schijndelse zeeheld een beetje van Schijndel was en een beetje van Gemert. Waaruit maar weer eens blijkt dat genealogie echt wel gaaf is.